Saint-Lambert

Schelde-Retabel van het Lijden

16e eeuw, polychroom hout.

De Sint-Lambertuskerk in Bouvignes is de bewaker van één van de weinige Antwerpse retabels die bewaard zijn gebleven en die dateren uit het midden van de 16de eeuw. Thans wordt dit retabel van het Lijden bewaard op een secundair altaar in de zuidelijke zijbeuk van het gebouw. Dit altaar, het werk van de meubelmaker Jean Leuthard van Bouvignes, bestaat uit een sarcofaag, ingebed onder een tafel, gemaakt van hout dat beschilderd is om op marmer te lijken.

Het retabel zelf is gemaakt van uitgesneden en gepolychromeerd eikenhout. Het is 3,50 m hoog, 2,57 m breed en 0,35 m diep. Het bestaat uit een onderste gedeelte van 0,70 meter hoog, de "predella" genaamd, en een bovenste gedeelte dat de "kist" of de "trog" wordt genoemd. Deze twee delen van het retabel vormen een rechthoek. De kist is verdeeld in zes nissen, drie in elk van de twee registers. Elk van deze nissen bevat een uitgesneden  groep die een episode uit het Lijden van Christus voorstelt. Het iconografische programma van het werk heeft het de naam "het Retabel van het Lijden" of "het Retabel van het Ware Kruis" gegeven. Het werd gemaakt door een Antwerps atelier kort na de plundering van de stad in 1554 en werd aan de kerk geschonken door Jean Patenier en zijn vrouw Jeanne Bouille om op het nieuwe hoofdaltaar geplaatst te worden. Het is een kostbare getuige, geïnspireerd door de Maaslandse renaissance.

Het retabel werd in het begin van de jaren 1990 gerestaureerd door het KIK, dankzij de steun van de Koning Boudewijnstichting en de Nationale Loterij. In de loop der eeuwen is het retabel een deel van zijn uitgesneden reliëfs en schilderingen kwijtgeraakt. Van de drie beschilderde panelen die oorspronkelijk de drie compartimenten van de predella sierden, is er slechts één bewaard gebleven: het werd in oktober 2015 teruggevonden en in februari 2016 teruggebracht naar de Saint-Lambertkerk.

In maart 2010 werd dit meesterwerk uitgeroepen tot "Uitzonderlijk Erfgoed van Wallonië".

Christus van Genade

1e helft 16e eeuw, eikenhout, h. 178 cm hoog.

Christus draagt een doornenkroon en is gekleed in een perizonium (lendendoek). Gebonden en zittend op een rots, weent hij in afwachting van zijn kruisiging. De hele figuur wordt gekenmerkt door een contrast tussen het relatief slanke bovendeel (hoofd en romp) en het massieve aspect van het onderste deel. Dit contrast suggereert de splitsing tussen de geest die opstijgt naar God en het lichaam dat gevangen zit in afwachting van de kruisiging. De suggestie van beweging wordt gewekt door de torsie van de buste en de neiging van het hoofd naar links. De plaatsing van het rechterbeen, lichtjes gekanteld, accentueert deze indruk. De grote afmetingen zijn vrij ongewoon voor dit soort werk.  

Algemeen wordt aangenomen dat de Christus van Genade van Bouvignes afkomstig is uit een Brabants atelier, het werk van een meester wiens identiteit niet is onthuld. Dit eiken beeldhouwwerk herdenkt het einde van de restauratiewerken aan het gebouw na de oorlogen met de Luikenaars in de 15de eeuw. De verplaatsing naar de begraafplaats wordt bevestigd in 1639. Beschermd door een afdak, stond het er nog steeds aan het begin van de 19e eeuw, toen het opnieuw werd geïntegreerd in de kerk. Het werk werd in de jaren 1920 gedeeltelijk gerestaureerd door het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK).

Preekstoel van Floreffe

17e eeuw, eikenhout, toegeschreven aan de beeldhouwer Pierre Schleiff van Valenciennes (1601-1640).

Op 9 mei 1770 kocht de magistraat van de stad van de premonstratenzer abdij van Floreffe de preekstoel, een preekstoel die tot dan toe in Bouvignes ontbrak.  Het begin van de trap wordt geflankeerd door de borstbeelden van de heiligen Paulus en Petrus. De leuning is versierd met cherubijntjes die verstrengeld zijn in de wijnranken. Op de hoeken van de kuip of de ton staan de symbolen van de vier evangelisten: de adelaar (Johannes), het kind (Mattheus), de leeuw (Marcus) en de stier (Lucas). Rond de preekstoel zijn medaillons aangebracht met borstbeelden van de Maagd Maria, de heilige Augustinus, de heilige Johannes en de heilige Norbertus, de stichter van de Norbertijnen. 

Het bovenste deel van de preekstoel werd bekroond door een klankbord, dat de stem van de predikant naar de gemeente toe moest ondersteunen. Nu verdwenen, kwam het uit de kapel van de Augustijnen van Bouvignes. De duif, die het midden ervan versierde, is nu bevestigd aan de kruisgewelven van het oostelijk koor.

Adelaarslessenaar

Vroeg 17e eeuw, legering op basis van koper, h. 150 cm.

De lessenaar is de steun voor het evangelieboek. De adelaar, die het versiert, symboliseert de hemel, de ziel en de Heilige Geest. De adelaar, koning van de hemelen, is sinds de oudheid bekend als drager van de macht en de overwinning. Zoals Christus de confrontatie met de duivel aangaat, vecht de adelaar tegen de slang. Hij wordt ook in verband gebracht met de evangelist de Heilige Johannes. Voor kerklessenaars houdt de adelaar een wereldbol onder zijn klauwen, als symbool van zijn universele soevereiniteit. Tijdens de Middeleeuwen werd de koperen adelaarslessenaar in heel Europa veel gebruikt.

Vanwege zijn houding, met de naar de borst gebogen kop, wordt de Bouvignes lessenaar soms een pelikaanlessenaar genoemd. In de iconografie wordt de pelikaan voorgesteld als iemand die zijn borst doorboort om zijn kuikens te voeden. Dit thema is omgezet in de liturgie om de naastenliefde, de liefde en het offer van Christus te symboliseren. Dit type lessenaar nam toe in de 16e en 17e eeuw.

Aan de kop van de vogel werd een lamp gehangen. Het werk wordt toegeschreven aan de koperslager Antoine de Nassogne van Bouvignes († 1621).

Funeraire plaat van Antoine de Nassogne

Rond 1629, legering op koperbasis, h. 116 cm.

Het werd gemaakt voor Antoine de Nassogne, die in 1621 overleed, schepen en koperslager, en zijn vrouw Marguerite le Bidart, die in 1629 overleed. Het is versierd met het wapenschild van Nassogne-Bidart. Het toont een wilde man gewapend met een knots die hij op zijn schouder draagt, met daarop een helm in profiel, wapenschilden, een kleine ketel en het hoofd van een gevleugelde engel.

De plaat zat vroeger in het koor van de kerk. Hij werd gebroken door een vallende klok en kort vóór 1888 gerestaureerd.

De schatkamer (winterkapel)

Op initiatief van de kerkfabriek werd deze ruimte in 2008 omgebouwd tot winterkapel om de gelovigen tijdens de zondagsdiensten onderdak te bieden. Het herbergt de kerkschat, waaronder talrijke stukken liturgisch zilverwerk. Uitzonderlijk heeft de kerk sinds het einde van de 17e eeuw vrijwel alle kelken van haar priesters bewaard.

Het nieuwe hoofdaltaar

2014, glazen tafel ondersteund door twee handen die de handen van Christus voorstellen, legering op basis van koper, h. 93,50 cm.

Het werk van de kunstenaars Simon Lewi (1924-2020) en Piotr Stolowsky. Vergelijkbare altaren zijn bewaard gebleven in de Heilig Kruiskerk in Watermaal-Bosvoorde; Sint-Jozef in Wezembeek-Oppem en Sint-Antonius van Padua in Etterbeek. De Sint-Michielskathedraal in Brussel bezit ook een opmerkelijk geheel van werken, waaronder een altaar met twee pelikanen, een adelaarslessenaar en een paaskaars, dat in de Mariakapel te bewonderen is. In Bouvignes heeft de kunstenaar ook de katheder  van de Sint-Lambertuskerk gemaakt (zetel waar de priester zit die de erediensten leidt).

Download de plattegrond